Leger en Marine

Beschrijving

Het Nederlandse gezag in Nederlands-Indië, Suriname en op de Caribische eilanden steunde in belangrijke mate op de inzet van het leger. In Nederlands-Indië was het Koninklijk Nederlandsch- Indisch Leger (KNIL) actief. Het KNIL werd gevormd door officieren met Nederlandse of een andere Europese nationaliteit en veelal lokale soldaten. In Suriname en Curaçao was de koloniale troepenmacht in de 19de eeuw het West-Indische leger, dat op zijn beurt deel was van het Nederlandse leger. In de 20ste eeuw werden de officieren voor Suriname gerekruteerd uit het KNIL, terwijl de onderofficieren en soldaten zowel in Europa als lokaal werden geworven. Tijdens de onafhankelijkheidsoorlog van Indonesië (1945-1949) werden tienduizenden dienstplichtige soldaten uit het Nederlandse leger ingezet.

Slechts een gering aantal voorwerpen in Nederlandse musea betreft officiële oorlogsbuit die op bevel van de koloniale legers naar Nederland werd gezonden. Een bekend voorbeeld is de zogenaamde Lombokschat. Er zijn veel meer voorwerpen die afkomstig zijn van individuele militairen en die door particulier initiatief in Nederland terechtkwamen. Er waren verschillende manieren waarop militair personeel aan deze voorwerpen kwamen: ze konden zijn buitgemaakt, geschonken of gekocht van de lokale bevolking.

In het geval van ontvangen geschenken en voorwerpen die zijn gekocht door militairen moet onthouden worden dat er sprake was van ongelijke machtsverhoudingen tussen kolonisator en gekoloniseerde. Voorwerpen kunnen zijn verkocht of geschonken uit angst, om de overheerser te gunstig te stemmen of omdat de voortdurende oorlogssituatie leidde tot verarming van de bevolking.

Herkomstonderzoek

Militairen in de koloniale legers wisselden regelmatig van functie en standplaats en zij klommen op in rang. De rang die vermeld staat in de objectdocumentatie kan een andere zijn dan de rang ten tijde van verwerving in het herkomstland. De personeelsdossiers (stamboeken) in het Nationaal Archief en de officiersboekjes zijn betrouwbare bronnen om de rang, functie en standplaats ten tijde van verwerving te achterhalen. Via de gedigitaliseerde kranten op Delpher.nl kan nadere informatie over de oorlogshandelingen en verdere werkzaamheden van de betreffende militair worden achterhaald.

Om informatie over een militair te vinden is het van belang om eerst te bepalen bij welk leger of legeronderdeel de militair in dienst was, zoals de Landmacht (het Nederlandse leger)], het KNIL of de marine. De zoekhulpen Militairen en Marinepersoneel van het Nationaal Archief kan daarbij van dienst zijn.

De personeelsdossiers van de dienstplichtig soldaten die in 1945-1949 naar Indonesië zijn uitgezonden bevinden zich tot 2026-2027 bij het Ministerie van Defensie en zijn daar opvraagbaar. Om toegang te krijgen tot een staat van dienst moet een akte van overlijden worden meegestuurd. Voor overlijdensaktes gelden AVG beperkingen, maar een uittreksel van de persoonskaart geldt ook. De uittreksels zijn opvraagbaar bij het CBG (Centrum voor Familiegeschiedenis). Belangrijke informatie op de staat van dienst betreft de legereenheid waarin de soldaat diende. Met betrekking tot vrijwel iedere legereenheid zijn archiefstukken en/of egodocumenten in archieven en publicaties te vinden. Deze bevinden zich met name in de collecties van het NIOD, het NIMH en bij de Universitaire Bibliotheken Leiden.

Via het Nationaal Archief zijn de personeelsdossiers (stamboeken) van militairen en marinepersoneel digitaal doorzoekbaar. Er zijn zoekhulpen voor Nederlands-Indië, West-Indië en de verschillende marine- en legeronderdelen. De stamboeken bevatten informatie over wanneer een militair of marinier waar gestationeerd was en summiere persoonlijke gegevens. Een verklarende woordenlijst geeft uitleg over de afkortingen in de stamboeken.

Museum Bronbeek is een kenniscentrum van het koloniaal-militair verleden van Nederland. De nadruk ligt op Nederlands-Indië, maar er is ook materiaal uit andere koloniën aanwezig. U kunt contact opnemen met <loket.bronbeek@mindef.nl> om informatie op te vragen over een bepaalde militair, gebeurtenis of object.

Bronnen

• Nederlands Instituut voor Militaire Historie
  De Beeldbank van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie bevat historisch beeldmateriaal. — https://nimh-beeldbank.defensie.nl/
• Witkam, Jan Just. 'Teuku Panglima Polem’s Purse: Manuscripts as War Booty in Colonial Times.' Journal of Islamic Manuscripts 10, no. 1 (2019): 84–104.
  Artikel over Teuku Panglima Polem, een Atjehse leider tijdens de koloniale oorlog die Nederland voerde in Atjeh. — https://doi.org/10.1163/1878464X-01001006
• Museum Bronbeek
  Museum Bronbeek is een kenniscentrum van het koloniaal-militair verleden van Nederland. De nadruk ligt op Nederlands-Indië, maar er is ook materiaal uit andere koloniën aanwezig. U kunt contact opnemen met de medewerkers om informatie te vragen over een bepaalde militair of gebeurtenis. — https://www.defensie.nl/onderwerpen/bronbeek
• Militairen en Marinepersoneel
  Zoekhulp van het Nationaal Archief over Nederlandse militairen en marinepersoneel. Tip: de gegevens in de stamboeken worden soms vervolgd op een andere pagina. Er staat dan een notitie onderaan de pagina: 'zie verder' met het betreffende paginanummer. — https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/zoekhulpen/militairen-en-marinepersoneel
• Nederlands Militair Erfgoed
  Nederlands Militair Erfgoed is een portal met militaire bronnen uit verschillende collecties in Nederland, waaronder beeldmateriaal, tijdschriften en boeken. Voor herkomstonderzoek zijn met name de officiersboekjes en de historische tijdschriften van belang. — https://nlme.nl/
• Keurs, Pieter ter, ed. Colonial Collecting Revisited. Leiden: CNWS Publications, 2007.
  Boek naar aanleiding van een conferentie in de Nieuwe Kerk, Amsterdam, in 2006. Het boek focust op het verzamelen van objecten in voormalig Nederlands-Indië, met daarbij ook aandacht voor militairen. —
• Regeeringsalmanak voor Nederlandsch-Indië
  Edities van 1865 tot en met 1942 beschikbaar via Delpher en edities van 1865 tot en met 1912 beschikbaar via de digitale collecties van de Staatsbibliothek zu Berlin. Via Delpher zijn de edities vindbaar door binnen de tijdschriftensectie te selecteren op de titel 'regeringsalmanak Nederlandsch-Indië. Bij de Staatsbiblitohek zu Berlin zijn de edities vindbaar door te zoeken op 'PPN718684745'. — https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/