Bronnen
Kritische omgang met bronnen
Bij het onderzoek naar de herkomst van voorwerpen uit koloniale contexten is het belangrijk om de volgende punten in gedachten te houden:
- de kennis en deskundigheid van mensen uit de landen of gemeenschappen van herkomst zijn belangrijke bronnen voor de geschiedenis van de voorwerpen.
- koloniale bronnen weerspiegelen toenmalige ideeën en machtsverhoudingen.
In koloniale bronnen komt vaak verhullend taalgebruik voor. Voorwerpen werden bijvoorbeeld ‘gevonden’ of ‘meegenomen’. Ook werd er vaak op denigrerende of paternalistische toon geschreven over personen in de gekoloniseerde gebieden. Hoe dan ook zijn koloniale bronnen geschreven vanuit een perspectief dat koloniale overheersing rechtvaardigt. Het gevaar bestaat dat je toenmalige machtsverhoudingen reproduceert als je die niet kritisch tegemoet treedt. Wees je daarom bewust van de toon in dit soort bronnen en houd daar rekening mee in je eigen onderzoek. Zo heeft het historisch taalgebruik in de bronnen contextualisering nodig. Hierbij hoort een onderkenning van het koloniale perspectief van deze bronnen. Ook is het belangrijk om gemeenschappen van herkomst zo vroeg mogelijk in het onderzoek te betrekken.
De publicatie Woorden doen ertoe van het Wereldmuseum geeft tips voor de omgang met koloniale termen.
Zoektermen
Bij herkomstonderzoek naar koloniale collecties moet je andere zoektermen gebruiken dan de moderne termen die we nu gebruiken. Dit geldt onder meer voor plaatsnamen: deze zijn vaak veranderd na de onafhankelijkheid. Zo werd Batavia Jakarta en Leopoldville werd Kinshasa. Wanneer plaatsnamen gelijk bleven was de spelling in de koloniale periode vaak anders dan nu (denk aan Soerabaja/Surabaya en Tjirebon/Cirebon).
Ook voor voorwerpen werden andere termen gebruikt dan in het Nederlands van nu. Als voorbeeld: een baadje noemen we tegenwoordig een jasje. In Nederlands-Indië werden ook Nederlandse termen gebruikt die uit het Indonesisch waren afgeleid, zoals rampokken en rampassen als synoniem voor plunderen. Niet-Nederlandse namen werden op verschillende manieren gespeld, ook in de koloniale tijd. Van Nederlanders werd vaak alleen de achternaam en initialen vermeld. Probeer daarom altijd te achterhalen welke namen en termen vroeger gebruikt werden en zoek met verschillende varianten in de zoeksystemen.
Waar kan je bronnen vinden?:
Persoonlijke archieven en egodocumenten
Voor herkomstonderzoek naar objecten uit koloniale contexten zijn persoonlijke archieven vaak van cruciaal belang. Het gaat daarbij onder meer om dagboeken, memoires en correspondentie. Ook zijn in persoonlijke archieven kopieën van rapporten en verslagen te vinden die beroepshalve zijn gemaakt. Dit is belangrijk omdat aanzienlijke delen van koloniale overheidsarchieven niet bewaard zijn gebleven.
Dergelijke particuliere collecties zijn te vinden in talloze archieven in Nederland. Het is daarom raadzaam om de zoektocht te beginnen bij www.archieven.nl. Overigens zijn niet alle archiefinstellingen zijn hier te vinden, dus het is dikwijls noodzakelijk om de zoektocht buiten deze website te vervolgen. Vele Nederlanders die actief waren in het koloniale bestuur, leger of wetenschap brachten hun persoonlijke archief onder bij het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV). Deze archieven maken tegenwoordig deel uit van de Universitaire Bibliotheken Leiden. Soms zijn er nog archiefstukken in particulier bezit, bij families, organisaties of bedrijven.
Via het Nationaal Archief zijn de personeelsdossiers (stamboeken) van koloniale ambtenaren, militairen en marinepersoneel digitaal doorzoekbaar. Op die manier is terug te vinden wanneer zij waar gestationeerd waren en voor welke daden zij eretekens en onderscheidingen ontvingen.
Archieven van instellingen en overheden
Het gaat hierbij ondermeer om archieven van instellingen die het object in beheer hebben gehad, zoals musea en handelaren in kunst en etnografica. Archieven van een aantal (voormalige) museumcollecties en -instellingen zijn ondergebracht in landelijke, provinciale of gemeentelijke archieven. Houd er rekening mee dat er naast dit gedeponeerde archief vaak ook nog archiefmateriaal in de instelling zelf wordt bewaard.
Wat betreft overheidsarchieven zijn met name de archieven van het Ministerie van Koloniën, de Ministeries van Oorlog en Marine en het Ministerie van Binnenlandse Zaken van belang, deze zijn ondergebracht in het Nationaal Archief. Ook grote delen van het archief van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) liggen daar, met onder meer persoonlijke archieven van bewindhebbers en lokale administraties van factorijen. Belangrijke delen van deze archieven zijn inmiddels gedigitaliseerd. Het Nationaal Archief biedt diverse zoekhulpen om wegwijs te raken in deze archieven. De onderzoeksgids De koloniale staat 1854-1942 bevat uitgebreide uitleg over de archieven met betrekking tot Nederlands-Indië en de diverse ambtelijke diensten.
Kranten
In de koloniale tijd werd veel meer vermeld in de kranten dan tegenwoordig. Zo zijn er uitgebreide verslagen te vinden van militaire acties en werden overplaatsingen van militairen en koloniale ambtenaren aangekondigd via de krant. Ook schenkingen van voorwerpen aan musea en andere instellingen werden vaak vermeld.
Een belangrijke bron voor herkomstonderzoek is de website www.delpher.nl. Hierin zijn historische Nederlandse kranten, boeken, tijdschriften en radiobulletins digitaal doorzoekbaar. Ook Nederlandstalige kranten uit de voormalige koloniën zijn erin opgenomen, met daarin informatie over personen, scheepspassagiers en specifieke gebeurtenissen. Het Drents Archief heeft een video gemaakt met tips voor het zoeken in Delpher.
Boeken en tijdschriften
Nederlandse boeken en tijdschriften uit de koloniale tijd bevatten vaak uitgebreide reisrapportages en verslagen van allerhande gebeurtenissen. Deze publicaties zijn daarmee een rijke bron voor herkomstonderzoek, zij het door een koloniaal gekleurde bril. Daarnaast zijn er catalogi van tentoonstellingen en andere publicaties waarin voorwerpen voorkomen. Veel van deze publicaties zijn inmiddels gedigitaliseerd. Ze zijn doorzoekbaar via onder meer de volgende websites:
Beeldmateriaal, kaarten en plattegronden
Foto’s kunnen een beeld geven van hoe objecten werden gebruikt in de gebieden van herkomst. Ook kunnen ze informatie bevatten over vindplaatsen, opgravingen, museumopstellingen of huisinterieurs aan de hand waarvan objecten kunnen worden geïdentificeerd. Ook ander beeldmateriaal, zoals tekeningen en schilderijen, kan daarbij van nut zijn.
De omvangrijkste beeldbanken met materiaal over de door Europeanen gekoloniseerde gebieden zijn die van de Universitaire Bibliotheken Leiden, het Wereldmuseum en daarnaast de beeldcollecties van het Nationaal Archief en Rijksmuseum. Het Nationaal Fotomuseum bezit de fotocollectie van het Wereldmuseum in Rotterdam.
Kaarten en plattegronden uit de koloniale tijd kunnen helpen om de plaats van herkomst te lokaliseren. Deze zijn te vinden in de collecties van het Nationaal Archief en de Universitaire Bibliotheken Leiden.
Gemeenschappen in de gebieden van herkomst
Informatie over de geschiedenis van het voorwerp is vrijwel altijd te vinden in het gebied van herkomst. Het gaat daarbij om zowel schriftelijke en mondelinge bronnen als om informatie over de functie en betekenis van het voorwerp. Dergelijke informatie is een belangrijke bron om de herkomst van een object en de omstandigheden waaronder het naar Nederland kwam te begrijpen.
Deskundigen in Nederland en landen van herkomst
Soms is informatie over een voorwerp niet opgeschreven. Deskundigen, zowel in Nederland als in de landen van herkomst zijn dan een belangrijke bron van informatie. Dit betreft museummedewerkers en wetenschappelijke deskundigen, maar ook handelaren, verzamelaars, ambachtslieden en kunstenaars. In gemeenschappen is vaak nog kennis aanwezig over hoe voorwerpen werden vervaardigd en gebruikt.
Archieven buiten Nederland
Een leidend principe in de archiefwereld is dat archieven worden bewaard waar ze gevormd zijn. Om die reden zijn er vele archieven die verband hebben met de Nederlandse koloniale collecties aanwezig in de voormalige koloniën. Archiefinstanties die zulk materiaal bevatten zijn bijvoorbeeld het Nationaal Archief Suriname, Arsip Nasional Republik Indonesia, National Archives of Sri Lanka en Nationaal Archief Curaçao. Voor diverse archieven in Indonesië is de portal JIKN beschikbaar.
Een voorbeeld is het archief van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen dat zich bij het Arsip Nasional in Jakarta bevindt, de stad waar deze instelling gevestigd was. Toch zijn er ook vele archiefstukken over het Bataviaasch Genootschap in Nederland te vinden, bijvoorbeeld in archieven van personen die met het genootschap te maken hebben gehad.
Verzamelaars en organisaties kunnen in meerdere Europese landen actief geweest zijn en relevante informatie kan zich ook in andere Europese landen bevinden. Voor Duitsland is deze informatie te vinden via de portals Proveana, Archivführer zur deutschen Kolonialgeschichte en de database Sammlungsgut aus Kolonialen Kontexten. De Franse portal AGORHA bevat informatie over verzamelaars, handelaren en collecties op het gebied van de archeologie en kunstgeschiedenis, waaronder ook Aziatische kunst.