Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden

Het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden werd in 1816 opgericht door Koning Willem I. De collectie bestond uit allerlei voorwerpen, onder andere uit door Nederland gekoloniseerde gebieden. In 1883 sloot het KKZ haar deuren, waarna de collectie werd verspreid over onder andere het Rijksmuseum in Amsterdam en het tegenwoordige Wereldmuseum Leiden.

Beschrijving

Het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden was een museum in Den Haag, dat in 1816 werd opgericht door Koning Willem I. Het museum had de vorm van een rariteitenkabinet en de collectie bestond uit allerlei voorwerpen, waaronder ook vele uit de koloniën. Uiteindelijk was er van alles in te vinden: voorwerpen met betrekking tot de Nederlandse geschiedenis, Aziatische kunstnijverheid, etnografica en naturalia.

Aan de basis stonden de collecties Chinese en Japanse voorwerpen die bijeengebracht waren door Jean Theodore Royer, predikant en jurist met een fascinatie voor de Chinese taal en literatuur, hij vergaarde een omvangrijke collectie prenten en schilderijen en documenten, Jan Cock Blomhoff, onder andere pakhuismeester van de Nederlandse factorij op het Japanse schiereiland Dejima, en Johan van Overmeer Fisscher, die ook werkzaam was op Deijma. Hieraan werden door Koning Willem I de stadhouderlijke verzamelingen toegevoegd. Ook ontving het museum tijdens zijn bestaan diverse schenkingen en deed het aankopen. Op den duur bevatte de collecties aanzienlijke collecties Japanse en Chinese voorwerpen, vele objecten - veelal diplomatieke geschenken uit de stadhouderlijke verzamelingen - uit Zuidoost Azië, de West-Afrikaanse Goudkust, maar ook Noord-Amerika en Oceanië.

In 1883 werd het museum opgeheven en de collectie verdeeld over verschillende rijksmusea. Het leeuwendeel ging naar het Rijks Ethnographisch Museum (het huidige Wereldmuseum Leiden), waar de objecten afkomstig uit het KKZ zijn te herkennen aan het kenmerk RV-360-* en het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst (opgegaan in het Rijksmuseum). Kleine aantallen voorwerpen werden overgedragen aan het Rijksmuseum voor Oudheden, het Koninklijk Kabinet van Munten, Penningen en Gesneden Stenen, het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, het Rijksmuseum voor Geologie en Mineralogie en het Rijks Herbarium.

Herkomstonderzoek

De oorspronkelijke administratie van de collectie, opgesteld door de eerste directeur Reinier van de Kasteele, verdween nadat zijn zoon Abraham van de Kasteele hem opvolgde in 1840. Ook verdwenen en vergingen er vele voorwerpen in die tijd. De derde en laatste directeur David van der Kellen, die in 1876 aantrad, moest orde op zaken stellen. Zoals te lezen is in het boek van Rudolf Effert (Volkenkundig Verzamelen, 213-216) stelde Van der Kellen in de periode 1876-1879 een nieuwe objectinventaris op, waarbij hij overgebleven documentatie aan objecten in de omvangrijke collectie trachtte te koppelen. Hierbij zijn fouten gemaakt.

Het archief van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden wordt bewaard in het Noord-Hollands Archief als onderdeel van het Rijksmuseum-archief. Hierin bevindt zich onder andere correspondentie over schenkingen en aankopen. In de bijlagen bevinden zich nadere toegangen met handige overzichten van deze correspondentie. Houd er rekening mee dat de correspondentie van het KKZ ook betrekking heeft op voorwerpen die werden aangeboden, maar uiteindelijk niet werden aangeschaft.

Daarnaast zijn er archiefstukken bij het Nationaal Archief, geschreven door ambtenaren van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Deze hebben betrekking op verwervingen, maar ook op de opheffing van het KKZ en de verdeling van de collectie over de diverse musea. In het brievenarchief van Ministerie van Binnenlandse Zaken zijn verbalen en brieven te vinden over aangeboden schenkingen en verkopen. Deze zijn te traceren via de indices op de verbalen.

Bronnen

• NL-HlmNHA 476 874-875
  Bevat conceptversies van de inventarissen van de collecties van Royer, Cock Blomhoff en Van Overmeer Fisscher. Online toegankelijk. — https://hdl.handle.net/21.12102/21D672ACA1794CFC9DAABE5F116BC5BC
• NL-HlmNHA 476 5
  Betreft de inventaris toegang van het archief van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden binnen het archief van het Rijksmuseum en rechtsvoorgangers. — https://hdl.handle.net/21.12102/2422AD00C789442FAE99779C81E66552
• NL-HlmNHA 476 11.1
  Toegang uit het archief van het Rijksmuseum met daarin allerhande documenten die betrekking hebben op verwerving, uitleen en restauratie van objecten. — https://hdl.handle.net/21.12102/87E110A9A147458AB8E59021D9186701
• NL-HlmNHA 476 1076
  Stukken betreffende de afwikkeling van de verdeling van kunstvoorwerpen uit het voormalig Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden tussen het Rijks Ethnographisch Museum te Leiden en het Nederlandsch Museum van Geschiedenis en Kunst, 1885-1888 — https://hdl.handle.net/21.12102/2472CF6620004E9E878802D9406CE688
• NL-HaNA 2.04.01 4925-4954
  Betreft indices van de afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken tussen 1824 en 1848. Via een index kan correspondentie over aanwinsten worden achterhaald. De indices zijn online toegankelijk. — https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/2.04.01/invnr/%40P~4925-4954
• Rinnooy Kan, Justine, and Sheila Reda, eds. Het verdwenen museum: Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden in het Mauritshuis (Zwolle, Den Haag: Waanders uitgevers; Mauritshuis, 2024).
  Catalogus van de tentoonstelling over het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden in het Mauritshuis in 2024. — https://search.worldcat.org/title/1463743743?oclcNum=1463743743
• Kasteele, Abraham Anne van de. Korte handleiding ter bezigtiging der verzameling van zeldzaamheden in het Koninklijk Kabinet op het Mauritshuis in 's Gravenhage. 's Gravenhage: A.H. Bakhuijzen, 1860.
  Handleiding tot de bezichtiging van het KKZ uit 1860 van de hand van de toenmalige directeur Abraham Anne van de Kasteele. — http://archive.org/details/kortehandleiding00kast
• Kasteele, Reinier Pieter van de. Handleiding tot de bezigtiging van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden op Mauritshuis, in 's-Gravenhage. ’s Gravenhage, 1823.
  Handleiding tot de bezichtiging van het KKZ uit 1823 van de hand van de toenmalige directeur Reinier Pieter van de Kasteele. — https://play.google.com/books/reader?id=-p1RAAAAcAAJ
• NL-HaNA 2.04.13 2.2.4.1.2.06
  Archieftoegang binnen het archief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken met daarin de archiefstukken uit de jaren 1875-1887 met betrekking tot het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden. — https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/2.04.13/invnr/%402.~2.2~2.2.4~2.2.4.1~2.2.4.1.2~2.2.4.1.2.06
• Effert, Rudolf. Volkenkundig verzamelen: het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden en het Rijks Ethnographisch Museum, 1816-1883. Proefschrift Universiteit Leiden, 2003.
  Dissertatie van Rudolf Effert uit 2003 over de geschiedenis van het KKZ en het Rijks Etnografisch Museum. — https://search.worldcat.org/title/163275947?oclcNum=163275947
• Mooren, Jona, Klaas Stutje, and Frank van Vree. Sporen: onderzoek naar herkomstgeschiedenis en betekenisgeving van culturele projecten en collecties verworven in koloniale situaties (Amsterdam: NIOD, 2022).
  Binnen het Pilot Project Provenance Research on Objects of the Colonial Era (PPROCE) is een tiental KKZ objecten uit Wereldmuseum Leiden onderzocht. De uitgebreide herkomstverslagen staan online en bevatten veel nuttige inzichten. — https://d3mb4k8bvt6xe4.cloudfront.net/2023-03/ME_Lijst%20herkomstverslagenwebsite_01.pdf
• NL-HaNA 2.04.01 4030
  Dit betreft uitgaande brieven van de secretaris van de koning, onder andere over schenkingen. Uit de periode 1815-1818, online toegankelijk. — https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/2.04.01/invnr/4030/file/NL-HaNA_2.04.01_4030_0001
• Shatanawi, Mirjam. “Museum Narratives of Islam Between Art, Archaeology and Ethnology: A Structural Injustice Approach.” In Islam and Heritage in Europe: Pasts, Presents and Future Possibilities, edited by Katarzyna Puzon, Sharon Macdonald, and Mirjam Shatanawi, 163–82. London; New York: Routledge, 2021.
  Boekhoofdstuk dat de verdeling van de objecten van het KKZ in 1883 behandelt. — https://doi.org/10.4324/9781003044789